Ochrona dziedzictwa kulturowego

Małopolska jest krainą wyjątkową – obok bogactwa krajobrazu może poszczycić się niezwykłą różnorodnością i bogactwem kultury, tworzonej przez wieki przez kilkanaście zamieszkujących te tereny grup etnograficznych. To tu powstały najpiękniejsze drewniane cerkiewki, „styl zakopiański”, typ dworu „krakowskiego”. Tu można zobaczyć kilkadziesiąt odmian stroju ludowego, podziwiać bogactwo muzyki, tańca i obyczaju. Dla mieszkańców południowej Polski to, co „nasze”, zawsze było szczególnie piękne. Przywiązanie do miejsca, tradycji i dawnych obyczajów, kształtowało charaktery kolejnych pokoleń. To właśnie tu w sposób szczególny odbiera się zjawiska współczesności poprzez filtr zakodowanych od wieków wartości – to one wpływają na zdolność percepcji, a także w dużej mierze kształtują charakter zdolności twórczych.

Grupy etnograficzne Małopolski oraz mniejszości etniczne – Rusini, Żydzi, Romowie, osadnicy niemieccy stworzyły na tym terenie niezwykle barwną mozaikę kulturową, w której poszczególne elementy przyjmują zarówno czyste kolory najbardziej wyrazistych cech etnicznych, jak i przeróżne wymieszane odcienie wzajemnych wpływów sąsiadujących ze sobą kultur – również słowackiej i węgierskiej. Krakowiacy, grupy góralskie, grupy lachowskie i podgórskie – czyli kilkanaście regionów etnograficznych różni się od siebie gwarą, strojem, muzyką, obrzędami i lokalnymi zwyczajami. Niektóre odcinki granic pomiędzy sąsiadującymi ze sobą regionami są obecnie bardzo trudne do wytyczenia. Dotyczy to np. okolic Rabki, gdzie daje się zauważyć bardzo silne wpływy kultury Podhala, Ochotnicy Górnej, gdzie mieszają się elementy kultury Górali Sądeckich i Podhalańskich i wielu innych tzw. "regionów przejściowych".

Najbardziej zróżnicowanym kulturowo, o niezwykle trwałych, nigdy nieprzerwanych tradycjach, jest region południowej Małopolski czyli subregiony sądecki oraz podhalański, które stanowią mozaikę kilkunastu grup i podgrup etnograficznych. W uproszczeniu zaś, ziemie północnej i zachodniej Małopolski, po Wadowice i Myślenice na południu, to etnograficznie subregion Krakowiaków Zachodnich a subregion tarnowski to Krakowiacy Wschodni. Czasy współczesne zacierają różnice w codziennym życiu mieszkańców poszczególnych regionów. Ale ludzie poszukują swojej tożsamości, swojego miejsca w przestrzeni kulturowej. Wyrazem tych poszukiwań są licznie działające zespoły regionalne, muzyki ludowe, grupy śpiewacze, zespoły o charakterze obrzędowym, kontynuatorzy tradycyjnych rzemiosł ludowych, rzeźbiarze, wskrzesiciele malarstwa na szkle czy tradycyjnej plastyki obrzędowej. Prężnie rozwija się wiele form amatorskiej twórczości artystycznej mających proweniencję w tradycyjnej kulturze ludowej.

Wyjątkowe bogactwo i różnorodność form podkreślają liczby: ponad 1000 twórców ludowych, 281 zespołów regionalnych w tym 153 dziecięcych, około 170 kapel, ponad 350 grup kolędniczych, ponad 200 grup śpiewaczych, 140 poetów ludowych, 240 gawędziarzy, 50 teatrów wiejskich, 450 kół gospodyń wiejskich prezentujących różne działania artystyczne. Ta imponująca statystyka przekłada się na równie wysoki poziom artystyczny i merytoryczny większości grup i twórców. Zespoły i soliści z Małopolski zdobywają czołowe miejsca na wielu konkursach folklorystycznych w Polsce i poza jej granicami. Twórczość regionalna od wielu lat wzbogaca turystykę regionalną atrakcyjnymi ofertami kulturalnymi co gwarantuje popularność Małopolski na mapie turystycznej kraju.

Tego ogromnego kapitału nie można utracić, można jedynie – TRZEBA – go chronić, dokumentować, archiwizować oraz tworzyć warunki aby mógł się rozwijać i pomnażać, inspirować do działania, pomagać w wyborze tego co wartościowe i odrzucaniu wszystkiego co płytkie i powierzchowne, promować zjawiska najcenniejsze.

Tym przesłaniem od czterdziestu lat kieruje się – Małopolskie Centrum Kultury SOKÓŁ w Nowym Sączu, jedyna regionalna instytucja kultury w Małopolsce, która prowadzi systematyczną i systemową działalność w dziedzinie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego obejmującą cały region. Przez 23 lata (1975 – 1998) terenem działania instytucji był – najbardziej bogaty w tradycje i zróżnicowany kulturowo region południowej Małopolski czyli Sądecczyzna z Podhalem, Spiszem i Orawą. To pozwoliło na wypracowanie form i metod działalności nieznanych w innych regionach oraz zyskanie doświadczenia jakiego nie posiadają inne instytucje regionalne. Nastąpiła naturalna specjalizacja instytucji w dziedzinie ochrony i promocji niematerialnego dziedzictwa kultury.

MCK SOKÓŁ prowadzi stałą opiekę merytoryczną nad twórcami kultur lokalnych (zespołami regionalnymi, muzykami ludowymi, instrumentalistami, śpiewakami, grupami kolędniczymi, KGW, teatrami wiejskimi). Cyklicznie realizuje programy edukacyjne (kursy, seminaria, warsztaty) związane z różnymi dziedzinami kultury i sztuki regionalnej, których celem jest świadome i zgodne z tradycją regionu wykorzystanie elementów dziedzictwa kulturowego w tworzeniu współczesnych form przekazu artystycznego. Systematyczne udzielanie porad i konsultacji pozwala na głębsze poznanie wybranych zjawisk tradycyjnej kultury ludowej, a także uchwycenie i eliminację elementów obcych kulturowo dla danego regionu. Całość owocuje obecnie wysokim poziomem artystycznym i merytorycznym zespołowych prezentacji.

Instytucja przygotowuje i realizuje liczne przeglądy i konkursy folklorystyczne, które stwarzają możliwość prezentacji i konfrontowania umiejętności grup artystycznych i twórców indywidualnych na poziomie wojewódzkim, ogólnopolskim i międzynarodowym. Są one najskuteczniejszym sposobem zachowania i rozwoju kultury opartej na dawnej tradycji. Zaspokajając naturalną potrzebę prezentacji osiągnięć grupy artystycznej, efektów jej wielomiesięcznej czy wieloletniej pracy, stanowią jednocześnie okazję do spotkania ludzi ogarniętych wspólną pasją, wymiany doświadczeń, wspólnej zabawy. Wielostopniowość przeglądów pozwala na uchwycenie w procesie kontynuowania dawnej obrzędowości zjawisk najciekawszych, promocję najbardziej wartościowych, zgodnych z tradycją regionu elementów.